Öğretmenlik mesleğinin güçlenmesinin yahut zayıflamasının temel etkenlerinden biri atamalar veya nakillerdir. Öğretmenliğin bir meslek olarak kabul görmesi ve öğretmen yetiştirilmesi, atanması ve istihdamı arasında sıkı ilişkiler vardır (Akyüz, 2003: 177) bu nedenle eğitim fakültelerinden mezun olan öğrencilerin eğitim sistemine entegrasyonu oldukça önemlidir. Devlet Memurları Kanunu 4. Maddesine göre MEB’in 4 tür öğretmen istihdam etme şekli bulunmaktadır. Bunlar; Kadrolu öğretmen, sözleşmeli öğretmen, ücretli öğretmen ve vekil öğretmendir (Özer, 2008). Bu istihdam biçimlerinden kadrolu öğretmenlik kalıcı iken sözleşmeli öğretmen, kısmı zamanlı geçici öğreticilik, vekil öğretmen ve ücretli öğretmen ise geçici istihdam biçimlerdir. Dolayısıyla bugün aynı işi yapan ancak 657 4/A’ya göre istihdam edilen memur, 4/B’ye göre istihdam edilen ücretli öğretmen ve usta öğretici, 657/86’ya göre istihdam edilen vekil öğretmen gibi farklı statüde öğretmenler mevcuttur (Buğra, 2010: 123). 

 Kadrolu öğretmenlik

Kadrolu öğretmenler Devlet Memurları Kanunu 4. Maddesine göre istihdam edilirler. DMK 4. Maddeye göre memur şu şekilde tanımlanmaktadır: “Mevcut kuruluş biçimine bakılmaksızın, Devlet ve diğer kamu tüzel kişiliklerince genel idare esaslarına göre yürütülen asli ve sürekli kamu hizmetlerini ifa ile görevlendirilenler, bu Kanunun uygulanmasında memur sayılır. Yukarıdaki tanımlananlar dışındaki kurumlarda genel politika tespiti, araştırma, planlama, programlama, yönetim ve denetim gibi işlerde görevli ve yetkili olanlar da memur sayılır.” Kadrolu öğretmen asli ve sürekli öğretmendir. Kadrolu öğretmen olabilmek için gerekli şartlar MEB tarafından şu şekilde belirlenmiştir:  Türk vatandaşı olmak  Kamu haklarından mahrum bulunmamak,  İlk atama için 40 yaşından gün almamış olmak, 16  KPSS‟ den yeterli puanı almış olmak,  Askerlikten muaf ya da askerliği yapılmış/ tecil edilmiş olmak,  Mezun olunan yükseköğretim programı, Bakanlığın öğretmenliğe atanacakların tespitine ilişkin kararına göre atama yapılacak alana uygun olmak,  Öğretmenliğe kaynak teşkil eden yükseköğretim programlarından mezun olanların ihtiyacı karşılamadığı alanlara atanacaklar hariç olmak üzere, Ortaöğretim Alan Öğretmenliği Tezsiz Yüksek Lisans ya da Pedagojik Formasyon Programı/Pedagojik Formasyon Eğitimi Sertifika Programından birinin başarıyla tamamlamış olmak,  Devlet memurluğundan veya öğretmenlik mesleğinden çıkarılmayı gerektiren bir ceza almamış olmak (MEB, 2016a). İlgili şartları taşıyan adayların Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) sonucu puan üstünlüğüne göre atamaları yapılır. Ancak ilk atama olarak kadrolu öğretmen alımı 2016 yılı itibariyle sona ermiştir. İlk atama olarak sözleşmeli personel olarak ataması yapılan öğretmenlerin 4 yıl sözleşmeli öğretmenlik yaptıktan sonra talepleri halinde aynı eğitim kurumuna kadrolu öğretmen olarak atanacağı, 3/8/2016 tarihli ve 29790 sayılı Resmi Gazete' de yayımlanan Sözleşmeli Öğretmen İstihdamına İlişkin Yönetmeliğin 17’nci maddesinde şu şekilde belirtilmiştir: “Sözleşmeli öğretmenlerden sözleşme gereği dört yıllık çalışma süresini tamamlayarak adaylık sürecinde başarılı olanlar, talepleri halinde görev yaptıkları eğitim kurumunda öğretmen kadrolarına atanır.” 

Sözleşmeli Öğretmenlik

Millî Eğitim Bakanlığının esnek olarak istihdam ettiği sözleşmeli öğretmenler 2005- 2006 yılında 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu 4/C maddesinde göre; Bir yıldan az süreli veya mevsimlik hizmet olduğuna Cumhurbaşkanınca karar verilen görevlerde sözleşme ile çalıştırılanlar da bu fıkra kapsamında istihdam edilebilir şeklinde tanımlanmıştır. 2007 yılından itibaren aynı statüdeki çalışanların 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 4/B maddesi kapsamına alınması kararı alınmıştır. Aynı kanunun 4/B maddesine göre ise sözleşmeli personel şöyle tanımlanmıştır: “Kalkınma planı, yıllık program ve iş programlarında yer alan önemli projelerin hazırlanması, gerçekleştirilmesi, işletilmesi ve işlerliği için şart olan, zaruri ve istisnai hallere münhasır olmak üzere özel bir meslek bilgisine ve ihtisasına ihtiyaç gösteren geçici işlerde, Cumhurbaşkanınca belirlenen esas ve 17 usuller çerçevesinde, ihdas edilen pozisyonlarda, mali yılla sınırlı olarak sözleşme ile çalıştırılmasına karar verilen ve işçi sayılmayan kamu hizmeti görevlileridir.” 2016 yılında yapılan son değişiklik ile Milli Eğitim Bakanlığı boş norm kadrolarına 4/A kapsamında kadrolu öğretmen alımını durdurmuş, 4/B kapsamında sözleşmeli öğretmenler atamaya başlamıştır. 3 Ağustos 2016’da MEB’in yayınladığı sözleşmeli öğretmen istihdamına ilişkin yönetmeliğin 19. Maddesine göre sözleşmeli öğretmenler 4 yıl sözleşmeli öğretmen olarak çalıştıktan sonra istekleri halinde kadrolu öğretmen kapsamına alınacağı şu şekilde belirtilmiştir: Sözleşmeli öğretmenlerden sözleşme gereği dört yıllık çalışma süresini tamamlayarak adaylık sürecinde başarılı olanlar, talepleri halinde görev yaptıkları eğitim kurumunda öğretmen kadrolarına atanır. Öğretmen kadrolarına atananlar, aynı yerde en az iki yıl daha görev yapar, bunlar hakkında adaylık hükümleri uygulanmaz (MEB, 2016b) Sözleşmeli öğretmenler kadrolu öğretmenlere göre izin, tayin, idari konularda daha katı kurallar dahilinde istihdam edilmektedir. Sözleşmeli Öğretmen İstihdamına ilişkin yönetmeliğe göre sözleşmeli öğretmenler şu kurallar dahilinde istihdam edilmektedir:

 Eğitim kurumu ve/veya bölüm kapanması, program değişikliği, Bakanlığın öğretmenliğe atanacakların tespitine ilişkin kararıyla bazı derslerin kaldırılması veya istihdam alanının daralması gibi nedenlerle öğretmen fazlalığı oluşması hâlinde, öncelikle sözleşmeli öğretmenler ihtiyaç fazlası öğretmen olarak değerlendirilir.

 Sözleşmeleri, görev yaptıkları il içinde alanında ihtiyaç olmaması ya da öğretmenlerin bu fıkraya göre yapılması öngörülen görev yeri değişikliğini kabul etmemeleri halinde sona erecektir.  Bu öğretmenlerin sözleşme süreleri bir yıllık yapılacak, bir yılın sonunda sözleşmesi feshedilmeyenlerin sözleşme süreleri, takip eden yıl için de geçerli olacak, ancak bu süre 4 yılı geçemeyecektir.  Sözleşmeli öğretmenler, öncelikle kalkınmada birinci derecede öncelikli yörelerde görevlendirilecektir (MEB, 2016b)

 Sözleşmeli Öğretmen İstihdamına ilişkin yönetmeliğe göre öğretmenler kalkınmada birinci öncelikli yerlere görevlendirip, görevlendirildikleri yerde uzun süre kalmaları sağlanarak kalkınmada öncelikli yerlerde oluşan öğretmen açığını kapatıp diğer yörelerdeki artan norm fazlası öğretmen sayısının da önüne geçilmek istenmiştir. 18

 Sözleşmeli öğretmen olarak istihdam edilmek için başvuru yapan öğretmen adaylarıyla 2016’dan önce kadrolu öğretmen olarak istihdam edilen öğretmenlerin başvuru şartları aynı olsa da başvuru sürecinde bazı değişiklikler mevcuttur. Bu değişiklik KPSS’ye giren adayların atamalarından önce sözlü mülakata alınması ve atamanın sözlü mülakat puanı göz önüne alınarak yapılmasıdır. Sözleşmeli Öğretmen İstihdamına ilişkin yönetmeliğin 15. Maddesinde bu durum şu şekilde açıklanmıştır:

 KPSS sonucunda her alan için oluşan puan sıralamasına göre en yüksek puan alandan başlamak üzere, alanlar için belirlenen kontenjan sayısının üç katı aday sözlü sınava çağrılır. Son sıradaki adayla aynı puana sahip olan adaylar da sözlü sınava çağrılır.

 Sözlü sınav, Bakanlıkça sözlü sınav komisyonu oluşturulması öngörülen sözlü sınav merkezlerinde yapılır. Sözlü sınava girmek isteyenler, tercihleri de dikkate alınarak belirlenen sözlü sınav merkezlerinden birinde sözlü sınava alınır.

 Sözleşmeli öğretmenliğe atama için yapılacak sözlü sınava katılmaya hak kazanan adaylar, sözlü sınav komisyonunca yüz tam puan üzerinden değerlendirilir. Sözlü sınavda 60 ve üzerinde puan alanlar başarılı sayılır ve sözleşmeli öğretmenliğe atanmak üzere tercih yapma hakkına sahip olur (MEB, 2016b) Sözleşmeli öğretmenlerle kadrolu öğretmenler arasında başvuru sürecinde farklılıkların yanında özlük hakları bakımından da farklılıklar vardır. Özlük haklarındaki farklar şunlardır. • Kadrolu öğretmenlere kıyasla maaşlarının az olması • Ek ders ücretlerinden SSK primi kesilmesi • İsteğe bağlı tayin, asker öğretmen olarak görevlendirilme, yönetici olma, kıdem ve derece alma haklarının bulunmaması • Sağlık hizmetlerinden yararlanırken sıkıntılar yaşanması (bunun için doksan gün beklemek zorunda olmaları gibi) • Hastalık sevkinin sadece milli eğitim müdürlüklerinden alınabilmesi • Dil tazminatı, çocuk ve eş yardımı, doğum ölüm yardımı gibi olanaklardan yararlanılamaması (Soydan, 2012; Karadeniz ve Demir, 2010; Gündüz, 2008).

Kısmı Zamanlı Geçici Öğreticilik

Kısmı zamanlı geçici öğreticilik en fazla 10 ay süre ile istihdam edilen geçici öğretmenlerdir. Kısmi zamanlı geçici öğreticilik 26/8/2005 tarihli ve 2005/9345 sayılı bakanlar kurulu kararıyla düzenlenmiştir. Kısmi zamanlı geçici öğreticilik bir sene gibi kısa bir süre uygulandıktan sonra 2006 yılında MEB Personel genel Müdürlüğünün 2006/58 numaralı genelgesindeki şu ifadeler ile “2005-2006 öğretim yılında 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 4/C maddesi kapsamında görev yapmakta iken 30/06/2006 tarihinde sözleşmesi sona eren kısmi zamanlı geçici öğreticilerin örgün eğitim kurumlarında görev yapmak üzere, 657 sayılı Kanunun 4 üncü maddesi (B) bendi kapsamında istihdamlarına ilişkin ekte gönderilen hizmet sözleşmesi, öğreticilerle il veya ilçe millî eğitim müdürlükleri arasında karşılıklı olarak 4Temmuz 2006- 3l Temmuz 2006 tarihi mesai bitimine kadar imzalanacaktır.” son verilmiş aynı statüdeki öğretmenler 4/B kapsamında sözleşmeli öğretmen olarak istihdam edilmiştir. 

Vekil Öğretmenlik

657 Sayılı Devlet memurları Kanunu’nun 86’ncı maddesi oluşturmakta olup, söz konusu maddede, memurların kanuni izin, geçici görev, disiplin cezası uygulaması veya görevden uzaklaştırma nedenleriyle işlerinden geçici olarak ayrılmaları halinde yerlerine kurum içinden veya diğer kurumlardan veya açıktan vekil atanabileceği belirtilmektedir (Kazancı, 2007: 4). Vekil öğretmene ödenen ücret 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nda şöyle belirtilmiştir: “Ancak, ilkokul öğretmenliği (Yaz tatili hariç), tabiplik, diş tabipliği, eczacılık, köy ve beldelerdeki ebelik ve hemşirelik, mühendis ve mimarlık, veterinerlik, vaizlik, Kur’an kursu öğreticiliği, imam-hatiplik ve müezzin-kayyımlığa ait boş kadrolara Maliye Bakanlığının izni (mahallî idarelerde izin şartı aranmaz) ile açıktan vekil atanabilir.” Aynı kurumdan ayrılmalar dolayısıyla atanan vekil memurlara vekalet görevinin 3 aydan fazla devam eden süresi için, kurum dışından veya açıktan atananlarla kurum içinden ilkokul öğretmenliğine atanan öğretmenler ile veznedarlık görevine atananlara göreve başladıkları tarihten itibaren vekalet aylığı ödenir. Bu Kanuna tabi kurumlarda çalışan veteriner hekim veya hayvan sağlık memurları, veteriner hekim veya hayvan sağlık memuru bulunmayan belediyelerin veterinerlik veya 20 hayvan sağlık memurluğu hizmetlerini ifa etmek üzere bu hizmetlerle ilgili kadrolara vekalet aylığı verilmek suretiyle atana-bilirler. Yukarıda sayılan haller dışında, boş kadrolara ait görevler lüzum görüldüğü takdirde memurlara ücretsiz olarak vekaleten gördürülebilir. Bu Kanuna tabi kurumlarda, mali, nakdi ve ayni sorumluluğu bulunan saymanlık kadrolarının boşalması halinde bu kadrolara işe başladıkları tarihten itibaren vekalet aylığı verilmek suretiyle memurlar arasından atama yapılabilir.

Ücretli Öğretmenlik

Ücretli öğretmenlik, MEB tarafından çeşitli sebeplerle okullara yeterli sayıda kadrolu öğretmen tahsis edilememesi sonucu ortaya çıkan, yükseköğretim mezunu olan kişilerin ders ücreti karşılığında öğretmen olarak görevlendirilmesi esasına dayanan bir uygulamadır (Öztaş, 2010). 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 89. Maddesine göre Millî Eğitim Bakanlığı bünyesinde geçici olarak istihdam edilen öğretmenlerdir. İlgili maddede ücretli öğretmenlik şu şekilde açıklanmıştır: “Her derecedeki eğitim ve öğretim kurumları ile Üniversite ve Akademi (Askeri Akademiler dahil), okul, kurs veya yaygın eğitim yapan kurumlarda ve benzeri kuruluşlarda öğretmen veya öğretim üyesi bulunmaması halinde öğretmenlere, öğretim üyelerine veya diğer memurlara veyahut açıktan atanacaklara ücret ile ek ders görevi verilebileceği ” Bu kanun aracılığıyla yeni mezun olmuş öğretmenler, açık bulunan yerlerde il ve ilçe milli eğitim müdürlüklerinin inisiyatifiyle saatlik ders ücreti karşılığında çalışmaktadırlar (Şahin, 2008: 83).

Öğretmen sayısının yetersiz olması halinde, 16.12.2006 tarihli ve 26378 sayılı Resmî Gazete’ de yayımlanan 01.12.2006 tarihli ve 2006/11350 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 01.07.2006 tarihinden itibaren yürürlüğe giren Millî Eğitim Bakanlığı Yönetici ve Öğretmenlerinin Ders ve Ek Ders Saatlerine ilişkin karara göre; a) Yüksek öğrenimli olmak koşuluyla; 1. Bu Karar kapsamındaki yönetici ve öğretmenler dışındaki resmî görevliler ile sınıf öğretmenlerine ilköğretim, orta öğretim ve yaygın eğitim kurumlarında haftada 8 saate, 2. Resmî görevi bulunmayanlar ile emeklilere okul öncesi, ilköğretim, orta öğretim, özel eğitim ve yaygın eğitim kurumlan ile yabancı uyrukluların eğitim gördüğü geçici eğitim merkezlerinde haftada 30 saate, kadar ek ders görevi verilebilir. 21 b) İlgili mevzuatında belirtilen esaslara göre uzman ve usta öğretici olarak nitelendirilenlerden; 1) Resmî görevi bulunanlara haftada 10 saate, 2) Resmî görevi bulunmayanlara haftada 40 saate kadar okul öncesi, meslekî ve teknik orta öğretim, özel eğitim ve yaygın eğitim kurumlarında ek ders görevi verilebilir. (Resmî Gazete, 1998) Ücretli öğretmenler, kadrolu ve sözleşmeli öğretmenlerin aksine, merkezi atama yoluyla görevlendirilmemekte ve il/ilçe milli eğitim müdürlüklerince işe alınmaktadır (Durmaz, 2014: 153). Herhangi bir yükseköğretim kurumundan mezun olan öğrenciler ücretli öğretmen olarak görevlendirilmek için İl ya da İlçe Mili Eğitim Müdürlüğüne dilekçe ile şahsi başvuruda bulunurlar. Daha sonra İl/İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesindeki okullardaki norm açığına göre ücretli öğretmen görevlendirmelerini yapar ve bu durum ücretli öğretmene tebliğ edilir. Öğretmenin görevi kabul etmesi üzerine SGK girişleri yapılıp görevlendirme tamamlanır. Görevlendirmeler her eğitim öğretim yılı başında olabileceği gibi görevli öğretmenin izin, rapor vs. gibi durumlarında eğitim yılı içerisinde de yapılmaya devam eder. Ücretli öğretmenlerin doğum, hastalık ya da askerlik gibi mazeretleri olduğunda izin hakları yoktur (Şahin, 2008: 83). Ücretli öğretmenin doğum, hastalık ya da askerlik gibi mazeretleri olduğunda izin alma hakkı olmadığı gibi ders karşılığı ücret aldığı için mazeret belirtse dahi girmediği derslerin ücretini alamamaktadır. Ayrıca mazeret durumunun dersleri aksatacak kadar uzun sürmesi durumunda ücretli öğretmenin yerine başka bir ücretli öğretmenin görevlendirilmesi de muhtemeldir. Ücretli öğretmenlerin sosyal sigorta primlerine bakıldığında çalıştıkları gün sayısı kadar prim yatırıldığı görülmektedir. Bayram tatilleri, hafta sonları, yaz tatili, yarıyıl tatili gibi dönemlerde derse girmedikleri için o günlerin karşılığı olarak sigorta primi ödenmez. Bir ay içerisinde çalışma günlerine bakıldığında ortalama 20 gün olduğu görülmektedir. Yapılan hesaplamalara göre bir ücretli statüsündeki öğretmenin emekli olma hakkının elde edilebilmesi için yaklaşık 120 yaşına kadar çalışması gerekmektedir (Buğra, 2010: 125).

Ücretli öğretmen görevlendirmeleri en fazla bir eğitim öğretim yılı için yapılmaktadır. Dolayısıyla ücretli öğretmen bir okulda en fazla bir eğitim yılı boyunca görev yapmakta ve yaz tatillerinde ücret alamamaktadır. Devam eden yeni öğretim yılı için tekrar İl/İlçe Milli Eğitim Müdürlüklerine başvuru yapması ve tekrardan görevlendirilmesini 22 isteyebilmektedir. Bir sınıf öğretmeninin 1.sınıftan 4.sınıfa kadar öğretmen değiştirmeden eğitim öğretim yapması gerektiği düşünülürse, sınıf öğretmeni olarak görevlendirilen ücretli öğretmenin en fazla bir eğitim öğretim yılı kadar görevlendirildiği göz önüne alınarak bu durumun ilkokul öğrencilerinin sık sık öğretmen değiştireceği düşünülebilir. Ücretli öğretmenlerin 2018 yılı eğitim öğretim dönemi içinde ders başına aldığı ücret 13.90 TL’dir. Aylık 120 saat derse giren bekar bir ücretli öğretmenin maaşı 1471.35 TL’dir. Aynı yıl içinde kadrolu öğretmenlerin maaşları ise derecelerine göre aşağıdaki gibidir: Kadrolu ve ücretli öğretmen arasındaki maaş farkı ortalama 1500 TL’dir. Ayrıca Millî Eğitim Bakanlığı Yönetici ve Öğretmenlerinin Ders ve Ek Ders Saatlerine ilişkin karara göre; sınıf öğretmeni ve okul öncesi öğretmeni haftalık 18 saat, diğer branş öğretmenleri haftalık 15 saat maaş karşılığı dersini tamamladıktan sonra okul öncesi ve sınıf öğretmenleri 12, diğer branş öğretmenleri 15 saate kadar ek ders ücreti alabilmektedir. Haftalık 15 saat ek ders ücreti 2018 yılı itibariyle aylık 768,13 TL’dir. Aldığı ücret, girdiği ders saatine göre verilmektedir yani bu anlamda geliri yaklaşık olarak kadrolu bir öğretmenle aynı işi yapsa dahi kadrolu öğretmenin üçte biri kadardır (Öztaş, 2010).

Ücretli öğretmen başvuruları İl/İlçe Milli Eğitim Müdürlüklerine yapıldığı için Türkiye geneli ücretli öğretmen sayısı tam olarak bilinmemektedir. Türk Eğitim Sen’in 2018 yılında yaptığı araştırmanın sonucunun raporuna göre Türkiye genelinde toplam ücretli öğretmen sayısı 76605’tir. Raporda norm kadro ihtiyacının ise 101339 olduğu belirtilmiştir. Raporda dikkat çekilen bir nokta ise ücretli öğretmen olarak görevlendirilen 76605 öğretmenin 42583’ü eğitim fakültesi mezunu değildir. Bu öğretmenlerden 9653’ü ön lisans mezunudur. Örneğin Şanlıurfa İlinde görevlendirilen 3910 ücretli öğretmenin 1367’si eğitim fakültesi mezunu 2002’si lisans mezunu 541’i ön lisans mezunudur. Milli Eğitim Bakanlığı kadrolu öğretmen istihdamı yaparken belirlediği kriterleri ücretli öğretmen istihdamında belirlenmemiştir. Eğitim fakültesi mezunu olmayan lisans ve yüksekokul mezunlarının ücretli öğretmen olarak görevlendirilmesi eğitim öğretim hizmetini etkileyip etkilemeyeceği sorusunu akıllara getirmektedir. Ayrıca rapora göre 101339 olan norm kadro ihtiyacı 76605 ücretli öğretmen görevlendirilmesiyle karşılanmamış 24734 norm açığı kalmıştır (TES, 2018) 23 Ücretli, kadrolu, sözleşmeli ve vekil öğretmenler bağlı oldukları kanunlar ve yönetmelikler çerçevesinde ücret, izin, yer değiştirme vs. gibi konularda farklı şartlar altındadırlar.